Türkiye Cumhuriyeti Anayasası

İKİNCİ KISIM

TEMEL HAKLAR VE ÖDEVLER

BİRİNCİ BÖLÜM

GENEL HÜKÜMLER

I. Temel hak ve hürriyetlerin özelliği

Madde 12. - Herkes, kişiliğine bağlı, dokunulmaz, devredilmez, vazgeçilmez temel hak ve hürriyetlere sahiptir.

Temel hak ve hürriyetler, kişinin topluma, ailesine ve diğer kişilere karşı ödev ve sorumluluklarını da ihtiva eder.

II. Temel hak ve hürriyetlerin sınırlanması

Madde 13. - Temel hak ve hürriyetler, Devletin ülkesi ve milletiyle bölünmez bütünlüğünün, milli egemenliğinin, Cumhuriyetin, milli güvenliğin, kamu düzeninin, genel asayişin, kamu yararının, genel ahlakin ve genel sağlığın korunması amacı ile ve ayrıca Anayasanın ilgili maddelerinde öngörülen özel sebeplerle, Anayasanın sözüne ve ruhuna uygun olarak kanunlarla sınırlanabilir.

Temel hak ve hürriyetlerle ilgili genel ve özel sınırlamalar demokratik toplum düzeninin gereklerine aykırı olamaz ve öngörüldükleri amaç dışında kullanılamaz.

Bu maddede yer alan genel sınırlama sebepleri temel hak ve hürriyetlerin tümü için geçerlidir.

III. Temel hak ve hürriyetlerin kötüye kullanılamaması

Madde 14. - Anayasada yer alan hak ve hürriyetlerden hiçbiri, Devletin ülkesi ve milletiyle bölünmez bütünlüğünü bozmak, Türk Devletinin ve Cumhuriyetin varlığını tehlikeye düşürmek, temel hak ve hürriyetleri yok etmek, Devletin bir kişi veya zümre tarafından yönetilmesini veya sosyal bir sınıfın diğer sosyal sınıflar üzerinde egemenliğini sağlamak veya dil, irk, din ve mezhep ayırımı yaratmak veya sair herhangi bir yoldan bu kavram ve görüşlere dayanan bir devlet düzenini kurmak amacıyla kullanılamazlar.

Bu yasaklara aykırı hareket eden veya başkalarını bu yolda teşvik veya tahrik edenler hakkında uygulanacak müeyyideler kanunla düzenlenir.

Anayasanın hiçbir hükmü, Anayasada yer alan hak ve hürriyetleri yok etmeye yönelik bir faaliyette bulunma hakkini verir şekilde yorumlanamaz.

IV. Temel hak ve hürriyetlerin kullanılmasının durdurulması

Madde 15. - Savaş, seferberlik, sıkıyönetim veya olağanüstü hallerde, milletlerarası hukuktan doğan yükümlülükler ihlal edilmemek kaydıyla, durumun gerektirdiği ölçüde temel hak ve hürriyetlerin kullanılması kısmen veya tamamen durdurulabilir veya bunlar için Anayasada öngörülen güvencelere aykırı tedbirler alınabilir.

Birinci fıkrada belirlenen durumlarda da, savaş hukukuna uygun fiiller sonucu meydana gelen ölümler ile, ölüm cezalarının infazı dışında, kisinin yasama hakkına, maddi ve manevi varlığının bütünlüğüne dokunulamaz; kimse din, vicdan, düşünce ve kanaatlerini açıklamaya zorlanamaz; suç ve cezalar geçmişe yürütülemez; suçluluğu mahkeme kararı ile saptanıncaya kadar kimse suçlu sayılamaz.

İKİNCİ BÖLÜM

KISININ HAKLARI VE ÖDEVLERİ

1. Kişinin dokunulmazlığı, maddî ve manevî varlığı

MADDE 17 - Herkes, yasama, maddî ve manevî varlığını koruma ve geliştirme hakkına sahiptir.

Tabiî zorunluluklar ve kanunda yazılı haller dışında, kişinin vücut bütünlüğüne dokunulamaz, rızası olmadan bilimsel ve tıbbî deneylere tâbi tutulamaz.

Kimseye işkence ve eziyet yapılamaz; kimse insan haysiyetiyle bağdaşmayan bir cezaya veya muameleye tâbi tutulamaz.

Mahkemelerce verilen ölüm cezalarının yerine getirilmesi hali ile meşrû müdafaa hali, yakalama ve tutuklama kararlarının yerine getirilmesi, bir tutuklu veya hükümlünün kaçmasının önlenmesi, bir ayaklanma veya isyanın bastırılması, sıkıyönetim veya olağanüstü hallerde yetkili merciin verdiği emirlerin uygulanması sırasında silah kullanılmasına kanunun cevaz verdiği zorunlu durumlarda meydana gelen öldürme fiilleri, birinci fıkra hükmü dışındadır.

İKİNCİ BÖLÜM

KİŞİNİN HAKLARI VE ÖDEVLERİ

I. Kişi dokunulmazlığı

II. Zorla Çalıştırma yasağı

MADDE 18 - Hiç kimse zorla çalıştırılamaz. Angarya yasaktır.

Şekil ve şartları kanunla düzenlenmek üzere hükümlülük veya tutukluluk süreleri içindeki çalıştırmalar; olağanüstü hallerde vatandaşlardan istenecek hizmetler; ülke ihtiyaçlarının zorunlu kıldığı alanlarda öngörülen vatandaşlık ödevi niteliğindeki beden ve fikir çalışmaları, zorla çalistirma sayılmaz.

III. Kişi hürriyeti ve güvenliği

MADDE 19 - Herkes, kişi hürriyeti ve güvenliğine sahiptir.

Şekil ve şartları kanunda gösterilen:

Mahkemelerce verilmiş hürriyeti kısıtlayıcı cezaların ve güvenlik tedbirlerinin yerine getirilmesi; bir mahkeme kararının veya kanunda öngörülen bir yükümlülüğün gereği olarak ilgilinin yakalanması veya tutuklanması; bir küçüğün gözetim altında ıslah veya yetkili merci önüne çıkarılması için verilen kararın yerine getirilmesi; toplum için tehlike teşkil eden bir akıl hastası, uyuşturucu madde veya alkol tutkunu, bir serseri veya hastalık yayabilecek bir kişinin bir müessesede tedavi, eğitim veya ıslahı için kanunda belirtilen esaslara uygun olarak alınan tedbirlerin yerine getirilmesi; usulüne aykırı şekilde ülkeye girmek isteyen veya giren, ya da hakkında sınır dışı etme yahut geri verme kararı verilen bir kişinin yakalanması veya tutuklanması; halleri dışında kimse hürriyetinden yoksun bırakılamaz.

Suçluluğu hakkında kuvvetli belirti bulunan kişiler, ancak kaçmalarını, delillerin yok edilmesini ve değiştirilmesini önlemek maksadıyla veya bunlar gibi tutuklamayı zorunlu kılan ve kanunda gösterilen diğer hallerde hâkim kararıyla tutuklanabilir. Hâkim kararı olmadan yakalama, ancak suçüst&u uml; halinde veya gecikmesinde sakinca bulunan hallerde yapilabilir; bunun sartlarini kanun gösterir.

Yakalanan veya tutuklanan kisilere, yakalama veya tutuklama sebepleri ve haklarindaki iddialar herhalde yazili ve bunun hemen mümkün olmamasi halinde sözlü olarak derhal, toplu suçlarda en geç hâkim huzuruna çikarilincaya kadar bildirilir.

Yakalanan veya tutuklanan kisi, tutulma yerine en yakin mahkemeye gönderilmesi için gerekli süre hariç en geç kirksekiz saat ve toplu olarak islenen suçlarda en çok onbes gün içinde hâkim önüne çikarilir. Kimse, bu süreler geçtikten sonra hâkim karari olmaksizin hürriyetinden yoksun birakilamaz. Bu süreler olaganüstü hal, sikiyönetim ve savas hallerinde uzatilabilir.

Yakalanan veya tutaklanan kisinin durumu, sorusturmanin kapsam ve konusunun açiga çikmasinin sakincalarinin gerektirdigi kesin zorunluluk disinda, yakinlarina derhal bildirilir.

Tutuklanan kisilerin, makul süre içinde yargilanmayi ve sorusturma veya kovusturma sirasinda serbest birakilmayi isteme haklari vardir. Serbest birakilma ilgilinin yargilama sürecine durusmada hazir bulunmasini veya hükmün yerine getirilmesini saglamak için bir güvenceye baglanabilir.

Her ne sebeple olursa olsun, hürriyeti kisitlanan kisi, kisa sürede durumu hakkinda karar verilmesini ve bu kisitlamanin kanuna aykiriligi halinde hemen serbest birakilmasini saglamak amaciyla yetkili bir yargi merciine basvurma hakkina sahiptir.

Bu esaslar disinda bir isleme tâbi tutulan kisilerin ugradiklari zarar, kanuna göre, Devletçe ödenir.

VII Haklarin korunmasi ile ilgili hükümler

IV Özel hayatin gizliligi ve korunmasi

A. Özel hayatin gizliligi

MADDE 20 - Herkes, özel hayatina ve aile hayatina saygi gösterilmesin i isteme hakkina sahiptir. Özel hayatin ve aile hayatinin gizliligine dokunulamaz. Adli sorusturma ve kovusturmanin gerektirdigi istisnalar saklidir.

Kanunun açikça gösterdigi hallerde, usulüne göre verilmis hakim karari olmadikça; geçikmesinde sakinca bulunan hallerde de kanunla yetkili kilinan merciin emri bulunmadikça, kimsenin üstü, özel kagitlari ve esyasi aranamaz ve bunlara el konulamaz.

II. Özel hayatin korunmasi

B. Konut dokunulmazligi

MADDE 21 - Kimsenin konutuna dokunulamaz. Kanunun açikça gösterdigi hallerde, usulüne göre verilmis hakim karari olmadikça; gecikmesinde sakinca bulunan hallerdede kanunla yetkili kilinan merciin

emri bulunmadikça kimsenin konutuna girilemez, arama yapilamaz ve buradaki esyaya el konulamaz.

C. Haberlesme hürriyeti

MADDE 22 - Herkes, haberlesme hürriyetine sahiptir.

Haberlesmenin gizliligi esasdir.

Kanunun açikça gösterdigi hallerde, usulüne göre verilmis hakim karari olmadikça; gecikmesinde sakinca bulunan hallerdede kanunla yetkili kilinan merciin emri bulunmadikça; haberlesme engellenemez ve gizlilige dokunulamaz.

Istisnalarin ulgulanacagi kamu kurum ve kuruluslari kanununda belirtilir.

V. Yerlesme ve seyahat hürriyeti

MADDE 23 - Herkes, yerlesme ve seyahat hürriyetine sahiptir.

Yerlesme hürriyeti, suç islemesini önlemek, sosyal ve ekonomik gelismeyi saglamak, saglikli ve düzenli kentlesmeyi gerçeklestirmek ve kamu mallarini korumak;

Seyahat hürriyeti, suç sorusturma ve kovusturmasi sebebiyle ve suç islemesini önlemek;

Amaçlariyla kanunla sinirlanabilir.

Vatandasin yurt disina çikma hürriyeti, ülkenin ekonomik durumu, vatandaslik ödevi yada ceza sorusturmasi veya kovusturmasi sebebiyle sinirlanabilir.

Vatandas sinirdisi edilemez ve yurda girme hakkindan yoksun birakilamaz.

VI. Din ve vicdan hürriyeti

MADDE 24 - Herkes, vicdan, dini inanç ve kanaat hürriyetine sahiptir.

14 üncü madde hükümlerine ayriki olmamak sartiyla ibadet, dini ain ve törenler serbesttir.

Kimse, ibadete, dini ayin ve törenlere katilmaya, dini inanç ve kanaatlerini açiklamaya zorlanamaz; dini inanç ve kanaatlerinden dolayi kinanamaz ve suçlanamaz.

Din ve ahlak egitim ve ögretimi devletin gözetim ve denetimi altinda yapilir. Din kültürü ve ahlak ögretimi ilk ve orta ögretim kurumlarinda okutulan zorunlu dersler arasinda yer alir. Bunun disindaki din egitim ve ögretimi ancak, kisilerin kendi istegine, küçüklerinde kanuni temsilcisinin talebine baglidir.

Kimse, devletin sosyal, ekonomik, siyasi veya hukuki temel düzenini kismende olsa, din kurallarina dayandirma veya siyasi veya kisisel çikar yahut nüfuz saglama amaciyla her ne suretle olursa olsun, dini veya din duygularini yahut dince kutsal sayilan seyleri istismar edemez ve kötüye kullanamaz.

VI. Düsünce ve inanç hak ve hürriyetleri

a) Vicdan ve din hürriyeti

VII. Düsünce ve kanaat hürriyeti

MADDE 25 - Herkes düsünce ve kanaat hürriyetine sahiptir.

Herne sebep ve amaçla olursa olsun kimse, düsünce ve kanaatlerini açiklamaya zorlanamaz; Düsünce ve kanaatleri sebebiyle kinanamaz ve suçlanamaz.

VIII. Düsünceyi açiklama ve yayma hürriyeti

MADDE 26 - Herkes, düsünce ve kanaatlerini söz, yazi, resim veya baska yollarla tekbasina veya toplu olarak açiklama ve yayma hakkina sahiptir. Bu hürriyet resmi makamlarin müdahalesi olmaksizin haber veya fikir almak yada vermek serbestliginide kapsar. Bu fikra hükmü, radyo, televizyon, sinema veya benzeri yollarla yapilan yayimlarin izin sistemine baglanmasina engel degildir.

Bu hürriyetlerin kullanilmasi, suçlarin önlenmesi, suçlularin cezalandirilmasi, Devlet sirri olarak usulünce belirtilmis bilgilerin açiklanmamasi, baskalarinin söhret veya haklarinin özel ve aile hayatlarinin yahut kanunun öngörd&u uml;gü meslek sirlarinin korunmasi veya yargilama görevinin geregine uygun olarak yerine getirilmesi amaçlariyla sinirlanabilir.

Düsüncelerin açiklanmasi ve yayilmasinda kanunla yasaklanmis olan herhangi bir dil kullanilamaz. Bu yasaga aykiri yazili veya basili kagitlar, plaklar, ses ve görüntü bantlari ile diger anlatim araç ve gereçleri usulüne göre verilmis hakim karari üzerine veya gecikmesinde sakinca bulunan hallerde kanunla yetkili kilinan mercii bu kararini, yirmidört saat içinde yetkili hakime bildirir. Hakim bu uygulamayi üç gün içinde karara baglar.

Haber ve düsünceleri yayma araçlarinin kullanilmasina iliskin düzenleyici hükümler, bunlarin yayimini engellememek kaydiyla, düsünceyi açiklama ve yayma hürriyetinin sinirlanmasi sayilmaz.

b) Düsünce hürriyeti

IX. Bilim ve sanat hürriyeti

MADDE 27 - Herkes, bilim ve sanati serbestçe ögrenme ve ögretme, açiklama, yayma ve bu alanlarda her türlü arastirma hakkina sahiptir.

Yayma hakki, Anayasanin 1 inci, 2 inci ve 3 üncü maddeleri hükümlerinin degistirilmesini saglamak amaciyla kullanilamaz.

Bu madde hükme yabanci yayinlarin ülkeye girmesi ve dagitiminin kanunla düzenlenmesine engel degildir.

X. Basin ve yayimla ilgili hükümler

A. Basin hürriyeti

MADDE 28 - Basin hürdür, sansür edilemez. Basimevi kurmak izin alma ve mali teminat yatirma sartina baglanamaz.

Kanunla yasaklanmis olan herhangi bir dilde yayim yapilamaz.

Devlet, basin ve haber alma hürriyetlerini saglayacak tedbirleri alir.

Basin hürriyetinin sinirlanmasinda, Anayasanin 26 ve 27 inci maddeleri hükümleri uygulanir.

Devletin iç ve dis güvenligini, ülkesi ve milletiyle bölünmez bütünlügünü tehdit eden veya suç islemeye yada ayaklanma veya isyana tesvik eder nitelikte olan veya devlete ait gizli bilgilere iliskin bulunan her türlü haber veya yaziyi, yazanlar veya bastiranlar veya ayni amaçla, basanlar, baskasina verenler, bu suçlara ait kanun hükümleri uyarinca sorumlu olurlar. Tedbir yolu ile dagitim hakim karariyla; gecikmesinde sakinca bulunan hallerde de kanunun açikça yetkili kildigi merciin emriyle önlenebilir. Dagitimi önleyen yetkili mercii, bu kararini en geç yirmidört saat içinde yetkili hakime bildirir. Yetkili hakim bu karari en geç kirksekiz saat içinde onaylamazsa, dagitimi önlemek karari hüküms&u uml;z sayilir.

Yargilama görevinin amacina uygun olarak yerine getirilmesi için, kanunla belirtilecek sinirlar içinde, hakim tarafindan verilen kararlar sakli kalmak üzere olaylar hakkinda yayim yasagi konulamaz.

Süreli veya süresiz yayinlar, kanunun gösterdigi suçlarin sorusturma veya kovusturmasina geçilmis olmasi hallerinde hakim karariyla; Devletin ülkesi veya milletiyle bölünmez bütünlügünün, milli güvenligin, kamu düzeninin, genel ahlakin korunmasi ve suçlarin önlenmesi bakimindan gecikmesinde sakinca bulunan hallerde de kanunun açikça yetkili kildigi merciin emriyle toplatilabilir. Toplatma karari veren yetkili mercii bu kararini en geç yirmidört saat içinde yetkili hakime bildirir; hakim bu karari en geç kirksekiz saat içinde onaylamazsa, toplatma karari hükümsüz sayilir.

Süreli veya süresiz yayinlarin suç sorusturma veya kovusturmasi sebebiyle zapt ve müsaderesinde genel hükümler uygulanir.

Türkiye'de yayimlanan süreli yayinlar, Devletin ülkesi ve milletiyle bölünmez bütünlügüne, Cumhuriyetin temel ilkelerine, milli güvenlige ve genel ahlaka aykiri yayimlardan mahkum olma halinde, mahkeme karariyla geçici olarak kapatilabilir. Kapatilan süreli yayinin açikça devami niteligini tasiyan her türlü yayin yasaktir; bunlar hakim karariyla toplanir.

VI. Basin ve yayimla ilgili hükümler

B. Süreli ve süresiz yayin hakki

MADDE 29 - Süreli veya süresiz yayin önceden izin alma ve mali teminat yatirma sartina baglanamaz.

Süreli yayin çikarabilmek için kanunun gösterdigi bilgi ve belgelerin, kanunda belirtilen yetkili mercie verilmesi yeterlidir. Bu bilgi ve belgelerin kanuna aykiriliginin tesbiti halinde yetkili mercii, yayinin durdurulmasi için mahkemeye basvurur.

Süreli yayinlarin çikarilmasi, yayim sartlari, mali kaynaklari ve gazetecilik meslegi ile ilgili esaslar kanunla düzenlenir. Kanun, haber, düsünce ve kanaatlerin serbestçe yayimlanmasi engelleyici veya zorlastirici siyasal, ekonomik, mali ve teknik sartlar koyamaz.

Süreli yayinlar, Devletin ve diger kamu tüzelkisilerinin veya bunlara bagli kurumlarin araç ve imkanlarindan esitlik esasina göre yararlanir.

C. Basin araçlarinin korunmasi

MADDE 30 - Kanuna uygun sekilde basin isletmesi olarak kurulan basimevi ve eklentileri, devletin ülkesi ve milletiyle bölünmez

bütünlügü, Cumhuriyetin temel ilkeleri ve milli güvenlik aleyhinde islenmis bir suçtan mahkum olma hali hariç, suç aleti oldugu gerekçesiyle zapt ve müsadere ve isletilmekten alikonulamaz.

D. Kamu tüzelkisilerinin elindeki basin disi kitle haberlesme araçlarindan yararlanma hakki.

MADDE 31 - Kisiler ve siyasi partiler, kamu tüzelkisilerinin elindeki basin disi kitle haberlesme ve yayim araçlarindan yararlanma hakkina sahiptir. Bu yararlanmanin sartlari ve usulleri kanunla düzenlenir.

Kanun, 13 üncü maddede yeralan genel sinirlamalar disinda bir sebebe dayanarak halkin bu araçlarla haber almasini, düsünce ve kanaatlere ulasmasini ve kamuoyunun serbestçe olusmasini engelleyici kayitlar koyamaz.

E. Düzeltme ve cevap hakki

MADDE 32 - Düzeltme ve cevap hakki, ancak kisilerin haysiyet ve sereflerine dokunulmasi veya kendileriyle ilgili gerçege aykiri yayinlar yapilmasi hallerinde taninir ve kanunla düzenlenir.

Düzeltme ve cevap yayimlanmazsa, yayimlanmasinin gerekip gerekmedigine hakim tarafindan ilginin müracaat tarihinden itibaren en geç yedi gün içerisinde karar verilir.

XI. Toplanti hak ve hürriyetleri

A. Dernek kurma hürriyeti

MADDE 33 - Herkes, önceden izin almaksizin dernek kurma hakkina sahiptir.

Dernek kurabilmek için kanunun gösterdigi bilgi ve belgelerin, kanunda belirtilen yetkili mercie verilmesi yeterlidir. Bu bilgi ve belgelerin kanuna aykiriliginin tesbiti halinde yetkili merci, dernegin faaliyetinin durdurulmasi veya kapatilmasi için mahkemeye basvurur.

Hiç kimse bir dernege üye olmaya ve dernekte üye kalmaya zorlanamaz. Dernek kurma hürriyetinin kullanilmasinda uygulanacak sekil, sart ve usuller kanunda gösterilir.

Dernekler, kanunun öngördügü hallerde hakim karariyla kapatilabilir veya faaliyetten alikonulabilir. Ancak, milli güvenligin, kamu düzeninin, suc islenmesini veya sucun devamini önlemenin yahut yakalamanin gerektirdigi hallerde gecikmede sakinca varsa, kanunla bir merci, dernegi faaliyetten men ile yetkilendirilebilir. Bu merciin karari, yirmi dört saat icerisinde görevli hakimin onayina sunulur. Hakim, kararini kirk seki saat icinde aciklar; aksi halde, bu idari karar kendiliginden yürürlükten kalkar.

Birinci fikra hükmü, Silahli Kuvvetler ve kolluk kuvvetleri mensuplarina ve görevlerinin gerektirdigi ölçü de Devlet memurlarina kanunla sinirlamalar getirilmesine engel degildir.

Bu madde hükümleri vakiflarla ilgili olarak da uygulanir.

B. Toplanti ve gösteri yürüyüsü düzenleme hakki

MADDE 34 - Herkes, önceden izin almadan, silahsiz ve saldirisiz toplanti ve gösteri yürüyüsü düzenleme hakkina sahiptir.

Sehir düzeninin bozulmasini önlemek amaciyla yetkili idarî merci, gösteri yürüyüsünün yapilacagi yer ve güzergâhi tespit edebilir.

Toplanti ve gösteri yürüyüsü düzenleme hakkinin kullanilmasinda uygulanacak sekil, sart ve usuller kanunda gösterilir.

Kanunun gösterdigi yetkili merci, kamu düzenini ciddi sekilde bozacak olaylarin çikmasi veya milli güvenlik gereklerinin ihlâl edilmesi veya Cumhuriyetin ana niteliklerini yoketme amacini güden fiillerin islenmesinin kuvvetle muhtemel bulunmasi halinde belirli bir toplanti ve gösteri yürüyüs&u uml;nü yasaklayabilir veya iki ayi asmamak üzere erteleyebilir. Kanun, ayni sebeplere dayali olarak bir il'e bagli ilçelerde bütün toplanti ve gösteri yürüyüslerinin yasaklanmasini öngördügü hallerde bu süre üç ayi geçemez.

Dernekler, vakiflar, sendikalar ve kamu kurumu niteligindeki meslek kuruluslari kendi konu ve amaçlari disinda toplanti ve gösteri yürüyüsü düzenleyemezler.

VII. Toplanti hak ve hürriyetleri

a) Toplanti ve gösteri yürüyüsü hakki

XII. Mülkiyet hakki

MADDE 35 - Herkes, mülkiyet ve miras haklarina sahiptir. Bu haklar, ancak kamu yarari amaciyla, kanunla sinirlanabilir. Mülkiyet hakkinin kullanilmasi toplum yararina aykiri olamaz.

II. Mülkiyet hakki

a) Mülkiyete ait genel kurul

XIII. Haklarin korunmasiyla ilgili hükümler

A. Hak arama hürriyeti

MADDE 36 - Herkes, mesru vasita ve yollardan faydalanmak süretiyle yargi mercileri önünde davaci veya davali olarak iddia ve savunma hakkina sahiptir.

Hiçbir mahkeme, görev ve yetkisi içindeki davaya bakmaktan kaçinamaz.

B. Kanuni hakim güvencesi

MADDE 37 - Hiç kimse kanunen tabi oldugu mahkemeden baska bir merci önüne çikarilamaz.

Bir kimseye kanunen tabi oldugu mahkemeden baska bir merci önüne çikarma sonucunu doguran yargi yetkisine sahip olaganüstü merciler kurulamaz.

b) Hak arama hürriyeti

c) Kanuni yargi yolu

C. Suç ve cezalara iliskin esaslar

MADDE 38 - Kimse, islendigi zaman yürürlükte bulunan kanunun suç saymadigi bir fiilden dolayi cezalandirilamaz; kimseye suçu isledigi zaman kanunda o suç için konulmus olan cezadan daha agir bir ceza verilemez.

Suç ve ceza zaman asami ile ceza mahkumiyetinin sonuçlari konusunda da yukaridaki fikra uygulanir.

Ceza ve ceza yerine geçen güvenlik tedbirleri ancak kanunla konulur.

Suçlulugu hükmen sabit oluncaya kadar, kimse suçlu sayilamaz.

Hiçkimse kendisini ve kanunda gösterilen yakinlarini suçlayan bir beyanda bulunmaya veya bu yolda delil göstermeye zorlanamaz.

Ceza sorumlulugu sahsidir.

Genel müsadere cezasi verilemez.

Idare, kisi hürriyetinin kisitlanmasi sonucunu doguran bir müeyyide uygulayamaz. Silahli Kuvvetlerin iç düzeni bakimindan bu hükme kanunla istisnalar getirilebilir.

Vatandas, suç sebebiyle yabanci bir ülkeye geri verilemez.

d) Cezalarin kanuni veya sahsi olmasi; zorlama yasagi

XIV. Ispat hakki

MADDE 34 (1961)- Kamu görev ve hizmetinde bulunanlara karsi, bu görev ve hizmetin yerine getirilmesiyle ilgili olarak yapilan isnatlardan dolayi açilan hakaret davalarinda, sanik, isnadin

dogrulugunu ispat hakkina sahiptir. Bunun disirdaki hallerde ispat isteminin kabulü, ancak isnat olunan fiilin dogru olup olmadiginin anlasilmasinda kamu yarari bulunmasina veya sikayetçinin ispata razi olmasina baglidir.

XV. Temel hak ve hürriyetlerin korunmasi

MADDE 40 - Anayasa ile taninmis hak ve hürriyetleri ihlal edilen herkes, yetkili makama geciktirilmeden basvurma imkaninin saglanmasini isteme hakkina sahiptir.

Kisinin, resmi görevliler tarafindan vaki haksiz islemler sonucu ugradigi zarar da, kanuna göre, Devletçe tazmin edilir.

Devletin sorumlu olan ilgili görevliye rücu hakki saklidir.

üÇüNCü BÖLüM

SOSYAL VE EKONOMIK HAKLAR VE ÖDEVLER

I. Ailenin korunmasi

MADDE 41 - Aile Türk toplumunun temelidir.

Devlet, ailenin huzur ve refahi ile özellikle ananin ve çocuklarin korunmasi ve aile planlamasinin ögretimi ve uygulanmesini saglamak için gerekli tedbirleri alir, teskilati kurar.

II. Egitim ve ögrenim hakki ve ödevi

MADDE 42 - Kimse, egitim ve ögretim haklarindan yoksun birakilamaz.

Ögrenim hakkinin kapsami kanunla tespit edilir ve düzenlenir.

Egitim ve ögretim, Atatürk ilkeleri ve Inkilaplari dogrultusunda, çagdas bilim ve egitim esaslarina göre, Devletin gözetim ve denetimi altinda yapilir. Bu esaslara aykiri egitim ve ögretim yerleri açilamaz.

Egitim ve ögretim hürriyeti, Anayasaya sadakat borvunu ortadan kaldirmaz.

Ilkögretim, kiz ve erkek bütün vatandaslar için zorunludur (*) ve Devlet okullarinda parasizdir.

Özel ilk ve orta dereceli okullarin bagli oldugu esaslar, Devlet okullari ile erisilmek istenen seviyeye uygun olarak, kanunla düzenlenir.

Devlet, maddi imkanlardan yoksun basarili ögrencilerin, ögrenimlerini sürdürebilmeleri amaci ile burslar ve baska yollarla gerekli yardimlari yapar. Devlet, durumlari sebebiyle özel egitime ihtiyaci olanlari topluma yararli kilacak tedbirleri alir.

Egitim ve ögretim kurumlarinda sadece egitim, ögretim, arastirma ve inceleme ile ilgili faaliyetler yürütülür. Bu faaliyetler her ne suretle olursa olsun engellenemez.

Türkçeden baska hiçbir dil, egitim ve ögretim kurumlarinda Türk vatandaslarina ana dilleri olarak okutulamaz ve ögretilemez. Egitim ve

ögretim kurumlarinda okutulacak yabanci diller ile yabanci dille egitim ve ögretim yapan okullarin tabi olacagi esaslar kanunla düzenlenir. Milletlerarasi andlasma hükümleri saklidir.(**)

------------------------

(*) 222 sayili Ilkögretim Kanunu.

(**) Bkz. 19 Ekim 1983 tarih ve 2932 sayili Kanun.

II. Ögrenimin saglanmasi

III. Kamu yarari

A. Kiyilardan yararlanma

MADDE 43 - Kiyilar, Devletin hüküm ve tasarrufu altindadir.

Deniz, göl ve akarsu kiyilarinda, deniz ve göllerin kiyilarini çevreleyen sahil seritlerinden yararlanmada öncelikle kamu yarari gözetilir(*).

Kiyilarla sahil seritlerinin, kullanis amaçlarinagöre derinligi ve kisilerin bu yerlerden yararlanma imkan ve sartlari kanunla düzenlenir.

B. Toprak mülkiyeti

MADDE 44 - Devlet, topragin verimli olarak isletilmesini korumak ve gelistirmek, erozyonla kaybedilmesini önlemek ve topraksiz olan veya yeter topragi bulunmayan çiftçilikle ugrasan köylüye toprak saglamak amaciyla gerekli tedbirleri alir. Kanun, bu amaçla, degisik tarim bölgeleri ve çesitlerine göre topragin genisligini tespit edebilir. Topraksiz olan veya yeter topragi bulunmayan çiftçiye toprak saglanmasi, üretimin düsürülmesi, ormanlarin küçülmesi ve diger toprak ve yeralti servetlerinin azalmasi sonucunu doguramaz.

Bu amaçla dagitilan toprak bölünemez, miras hükümler i disinda baskalarina devredilemez ve ancak dagitilan çiftçilerle mirasçilari tarafindan isletilebilir. Bu sartlarin kaybi halinde, dagitilan topragin Devletçe geri alinmasina iliskin esaslar kanunla düzenlenir.

b) Toprak mülkiyeti

C. Tarim, hayvancilik ve bu üretim dallarinda çalisanlarin korunmasi

MADDE 45 - Devlet, tarim arazileri ile çayir ve mer'alarin amaç disi kullanilmasini ve tahribini önlemek, tarimsal üretim planlamasi ilkelerine uygun olarak bitkisel ve hayvansal üretimi

artirmak maksadiyla, tarim ve hayvancilikta ugrasanlarin isletme araç ve gereçlerinin ve diger girdilerinin saglanmasini kolaylastirir.

Devlet, bitkisel ve hayvansal ürünlerin degerlendirilmesi ve gerçek degerlerinin üreticinin eline geçmesi için gereken tedbirleri alir.

X. Tarimin ve çiftçinin korunmasi

D. Kamulastirma (*)

MADDE 46 - Devlet ve kamu tüzelkisileri;kamu yararinin gerektirdigi hallerde, karsiliklarini pesin ödemek sartiyla, özel mülkiyette bulunan tasinmaz mallarin tamamini veya bir kismini, kanunla gsöterilen esas ve usullere göre, kamulastirmaya ve bunlar üzerinde idari irtifaklar kurmaya yetkilidir.

Kamulastirma bedelinin hesaplanma tarz ve usulleri kanunla belirlenir. Kanun kamulastirma bedelinin tespitinde vergi beyanini, kamulastirma tarihindeki resmi makamlarca yapilmis kiymet takdirlerini, tasinmaz mallarin birim fiyatlarini ve yapi maliyet hesaplarini ve diger objektif ölçüleri dikkate alir. Bu bedel ile vergi beyanindaki kiymet arasindaki farkin nasil vergilendirilecegi kanunla gösterilir.

Kamulastirma bedeli, nakden ve pesin olarak ödenir. Ancak tarim reformunun uygulanmasi, büyük enerji ve sulama projeleri ile iskân projelerinin gerçeklestirilmesi, yeni ormanlarin yetistirilmesi, kiyilarin korunmasi ve turizm amaciyla kamulastirilan topraklarin bedellerinin ödenme sekli kanunla gösterilir. Kanunun taksitle ödemeyi öngörebilecegi bu hallerde, taksitlendirme süresi bes yili asamaz; bu takdirde taksitler esit olarak ödenir ve pesin ödenmeyen kisim Devlet borçlari için öngörülen en yüksek faiz haddine baglanir.

(*) 4 Kasim 1983 tarih ve 2942 sayili Kamulastirma Kanunu (RG, 8 Kasim 1983, Sayi: 18215).

Kamulastirilan topraktan, o topragi dogrudan dogruya isleten küç&uu ml;k çiftçiye ait olanlarinin bedeli, her halde pesin ödenir.

c) Kamulastirma

E. Devletlestirme

MADDE 47 - Kamu hizmeti niteligi tasiyan özel tesebbüsler, kamu yararinin zorunlu kildigi hallerde devletlestirilebilir.

Devletlestirme gerçek karsiligi üzerinden yapilir. Gerçek karsiligin hesaplanma tarzi ve usulleri kanunla düzenlenir.

IV. Çalisma ve sözlesme hürriyeti

MADDE 48 - Herkes, diledigi alanda çalisma ve sözlesme hürriyetlerine sahiptir. Özel tesebbüsler kurmak serbesttir.

Devlet, özel tesebbüslerin milli ekonominin gereklerine ve sosyal amaçlara uygun yürümesini, güvenlik ve kararlilik içinde çalismasini saglayacak tedbirleri alir.

III. Çalisma ve sözlesme hürriyeti

IV. Iktisadi ve sosyal hayatin düzeni

V. Çalisma ile ilgili hükümler

A. Çalisma hakki ve ödevi

MADDE 49 - Çalisma, herkesin hakki ve ödevidir.

Devlet, çalisanlarin hayat seviyesini yükseltmek, çalisma hayatini gelistirmek için çalisanlari korumak, çalismayi desteklemek ve issizligi önlemeye elverisli ekinimik bir ortam yaratmak için gerekli tedbirleri alir.

Devlet, isçi-isveren iliskilerinde çalisma barisinin saglanmasini kolaylastirici ve koruyucu tedbirler alir.

V. Çalisma ile ilgili hükümler

a) Çalisma hakki ve ödevi

B. Çalisma sartlari ve dinlenme hakki

MADDE 50 - Kimse, yasina, cinsiyetine ve gücüne uymayan islerde çalistirilamaz.

Küçükler ve kadinlar ile bedeni ve ruhi yetersizligi olanlar çalisma sartlari bakimindan özel olarak korunurlar.

Dinlenmek, çalisanlarin hakkidir.

ücretli hafta ve bayram tatili ile ücretli yillik izin haklari ve sartlari kanunla düzenlenir.

b) Çalisma sartlari

c) Dinlenme hakki

d) ücrette adaletin saglanmasi

C. Sendika kurma hakki (*)

MADDE 51 - Isçiler ve isverenler, üyelerinin çalisma iliskilerinde, ekonomik ve sosyal hak ve menfaatlerini korumak ve gelistirmek için önceden izin almaksizin sendikalar ve üst kuruluslar kurma hakkina sahiptirler.

Sendikalar veya üst kuruluslarini kurabilmek için kanunun gösterdigi bilgi ve belgelerin, kanunda belirtilen yetkili mercie verilmesi yeterlidir. Bu bilgi ve belgelerin kanuna aykiriliginin tespiti halinde yetkili merci, sendika veya üst kurulusun faaliyetinin durdurulmasi veya kapatilmasi için mahkemeye basvurur.

Sendikalara üye olmak ve üyelikten ayrilmak serbesttir.

Hiç kimse sendikaya üye olmaya, üye kalmaya, üyelikten ayrilmaya zorlanamaz.

Isçiler ve isverenler anyi zamanda birden fazla sendikaya üye olamazlar.

Herhangi bir is yerinde çalisabilmek, isçi sendikasina üye olmak veya olmamak sartina baglanamaz.

Isçi sendikasi ve üst kuruluslarinda yönetici olabilmek için, en az on yil bilfiil isçi olarak çalismis olam sarti aranir.

Sendika ve üst kuruluslarin tüzükleri, yönetim ve isleyislere, Anayasada belirlenen Cumhuriyetin niteliklerine ve demokratik esaslara aykiri olamaz.

C. Sendika kurma hakki

D. Sendikal faaliyet

MADDE 52 - (23.7.1995 gün ve 4121 sayili yasayla yürürlü kten kaldirilmistir.)

VI. Toplu is sözlesmesi, grev hakki ve lokavt

A. Toplu is sözlesmesi hakki

MADDE 53 - Isçiler ve isverenler, karsilikli olarak ekonomik ve sosyal durumlarini ve çalisma sartlarini düzenlemek amaciyla toplu is sözlesmesi yapma hakkina sahiptirler.

Toplu is sözlesmesinin nasil yapilacagi kanunla düzenlenir.128'inc i maddenin ilk fikrasi kapsamina giren kamu görevlilerinin kanunla kendi aralarinda kurmalarina cevaz verilecek olan ve bu maddenin birinci ve ikinci fikralari ile 54'ncü madde hükümlerin e tabi olmayan sendikalar ve üst kuruluslari, üyeleri adina yargi mercilerine basvurabilir ve Idareyle amaclari dogrultusunda görüsme yapabilirler. Toplu Görüsme sonunda anlasmaya varilirsa düzenlenecek mutabakat metni taraflarca imzalanir. Bu mutabakat metni, uygun idari veya kanuni düzenlemenin yapilabilmesi icin Bakanlar Kurulu'nun takdirine sunulur. Toplu görüsme sonunda mutabakat metni imzalanmamissa anlasma ve anlasmazlik noktalari da taraflarca imzalanacak bir tuanakla Bakanlar Krurulu'nun takdirine sunulur. Bu fikranin uygulanmasina iliskin usuller kanunla düzenlenir.

Ayni isyerinde, ayni dönem için, birden fazla toplu is sözlesmesi yapilamaz ve uygulanamaz.

B. Grev hakki ve lokavt

MADDE 54 - Toplu is sözlesmesinin yapilmasi sirasinda, uyusmazlik çikmasi halinde isçiler grev hakkina sahiptirler. Bu hakkin kullanilmasinin ve isverenin lokavta basvurmasinin usul ve sartlari ile kapsam ve istisnalari kanunla düzenlenir.

Grev hakki ve lokavt iyiniyet kurallarina aykiri tarzda, toplum zararina ve milli serveti tahrip edecek sekilde kullanilamaz.

Grev esnasinda greve katilan isçilerin ve sendikanin kasitli veya kusurlu hareketleri sonucu, grev uygulanan isyerinde sebep olduklari maddi zarardan sendika sorumludur.

Grev ve lokavtin yasaklanabilecegi veya ertelenebilecegi haller ve isyerleri kanunla düzenlenir.

Grev ve lokavtin yasaklandigi hallerde veya ertelendigi durumlarda ertelemenin sonunda, uyusmazlik Yüksek Hakem Kurulunca çöz&uum l;lür. Uyusmazligin her safhasinda taraflarda anlasarak Yüksek Hakem Kuruluna basvurabilir. Yüksek Hakem Kurulunun kararlari kesindir ve toplu is sözlesmesi hükmündedir.

Yüksek Hakem Kurulunun kurulus ve görevleri kanunla düzenlenir.

Siyasi amaçli grev ve lokavt, dayanisma grev ve lokavti, genel grev ve lokavt, isyeri isgali, verim düsürme ve diger direnisler yapilamaz.

Greve katilmayanlarin isyerinde çalismalari, greve katilanlar tarafindan hiçbir sekilde engellenemez.

f) Toplu sözlesme ve grev hakki

VII. ücrette adalet saglanmasi

MADDE 55 - Ücret emegin karsiligidir.

Devlet, çalisanlarin yaptiklari ise uygun adaletli bir ücret elde etmeleri ve diger sosyal yardimlardan yararlanmalari için gerekli tedbirleri alir.

Asgari ücretin tespitinde ülkenin ekonomik ve sosyal durumu gözönünde bulundurulur.

VIII. Saglik, çevre ve konut

A. Saglik Hizmetleri ve Çevrenin Korunmasi

MADDE 56 - Herkes, saglikli ve dengeli bir çevrede yasama hakkina sahiptir.

Çevreyi gelistirmek, çevre sagligini korumak ve çevre kirlenmesini önlemek Devletin ve vatandaslarin ödevidir.

Devlet, herkesin hayatini, beden ve ruh sagligi içinde sürdürmesini saglamak; insan ve madde gücünde tasarruf ve verimi artirarak, isbirligini gerçeklestirmek amaciyla saglik kuruluslarini tek elden planlayip hizmet vermesini düzenler.

Devlet, bu görevini kamu ve özel kesimlerdeki saglik ve sosyal kurumlarindan yararlanarak, onlari denetleyerek yerine getirir.

Saglik hizmetlerinin yaygin bir sekilde yerine getirilmesi için kanunla genel saglik sigortasi kurulabilir.

VII. Saglik hakki

B. Konut hakki

MADDE 57 - Devlet, sehirlerin özelliklerini ve çevre sartlarini gözeten bir planlama çerçevesinde, konut ihtiyacini karsilayacak tedbirleri alir, ayrica toplu konut tesebbüslerini destekler.

IX. Gençlik ve spor

A. Gençligin korunmasi

MADDE 58 - Devlet, istiklal ve Cumhuriyetimizin emanet edildigi gençlerin müsbet ilmin isiginda, Atatürk Ilke ve Inkilaplari dogrultusunda ve Devletin ülkesi ve milletiyle bölünmez bütünlügünü ortadan kaldirmayi amaç edinen görüslere karsi yetisme ve gelismelerini saglayici tedbirler alir.

Devlet, gençleri alkol düskünlügünden, uyusturucu maddelerden, suçluluk, kumar ve benzeri kötü aliskanliklardan ve cehaletten korumak için gerekli tedbirleri alir.

B. Sporun gelistirilmesi

MADDE 59 - Devlet, her yastaki Türk vatandaslarinin beden ve ruh sagligini gelistirecek tedbirleri alir, sporun kitlelere yayilmasini tesvik eder.

Devlet basarili sporcuyu korur.

X. Sosyal güvenlik haklari

A. Sosyal güvenlik hakki

MADDE 60 - Herkes, sosyal güvenlik hakkina sahiptir.

Devlet, bu güvenligi saglayacak gerekli tedbirleri alir ve teskilati kurar.

B. Sosyal güvenlik bakimindan özel olarak korunmasi gerekenler

MADDE 61 - Devlet, harp ve vazife sehitlerinin dul ve yetimleriyle, malul ve gazileri korur ve toplumda kendilerine yarasir bur hayat seviyesi saglar.

Devlet, sakatlarin korunmalarini ve toplum hayatina intibaklarini saglayici tedbirleri alir.

Yaslilar, Devletçe korunur. Yaslilara Devlet yardimi ve saglayacak diger haklar ve kolayliklar kanunla düzenlenir.

Devlet, korunmaya muhtaç çocuklarin topluma kazandirilmasi için her türlü tedbiri alir.

Bu amaçlarla gerekli teskilat ve tesisleri kurar veya kurdurur.

C. Yabanci ülkelerde çalisan türk vatandaslari

MADDE 62 - Devlet, yabanci ülkelerde çalisan Türk vatandaslarinin aile birliginin, çocuklarinin egitiminin, kültürel ihtiyaçlarinin ve sosyal güvenliklerinin saglanmasi, anavatanla baglarinin korunmasi ve yurda dönüslerinde yardimci olunmasi için gereken tedbirleri alir.

XI. Tarih, kültür ve tabiat varliklarinin korunmasi

MADDE 63 - Devlet, tarih, kültür ve tabiat varliklarinin ve degerlerinin korunmasini saglar, bu amaçla destekleyici ve tesvik edici tedbirleri alir.

Bu varliklar ve degerlerden özel mülkiyet konusu olanlara getirecek sinirlamalar ve bu nedenle hak sahiplerine yapilacak yardimlar ve taninicak muafiyetler kanunla düzenlenir.

XII. Sanatin ve sanatçinin korunmasi

MADDE 64 - Devlet, sanat faaliyetlerini ve sanatçiyi korur. Sanat eserlerinin ve sanatçinin korunmasi, degerlendirilmesi, desteklenmesi ve sanat sevgisinin yayilmasi için gereken tedbirleri alir.

XIII. Sosyal ve ekonomik haklarin siniri

MADDE 65 - Devlet, sosyal ve ekonomik alanlarda Anayasa ile belirlenen görevlerini, ekonomik istikrarin korunmasini gözeterek, mali kaynaklarinin yeterliligi ölçüsünde yerine getirir.

XI. Devletin iktisadi ve sosyal ödevlerinin siniri

DÖRDüNCü BÖLüM

SIYASI HAKLAR VE ÖDEVLER

I. Türk vatandasligi

MADDE 66 - Türk Devletine vatandaslik bagi ile bagli olan herkes Türktür.

Türk babanin veya Türk ananin çocugu Türktür. Yabanci babadan ve Türk anadan olan çocugun vatandasligi kanunla düzenlenir.

Vatandaslik, kanunun gösterdigi sartlarla kazanilir ve ancak kanunda belirtilen hallerde kaybedilir.

Hiçbir Türk, vatana baglilikla bagdasmayan bir eylemde bulunmadikça vatandasliktan çikarilamaz.

Vatandasliktan çikarma ile ilgili karar ve islemlere karsi yargi yolu kapatilamaz.

II. Seçme, seçilme ve siyasi faaliyette bulunma haklari

MADDE 67 - Vatandaslar, kanunda gösterilen sartlara uygun olarak, seçme, seçilme ve bagimsiz olarak veya bir siyasi parti içinde siyasi faaliyette bulunma ve halk oylamasina katilma hakkina sahiptir.

Seçimler ve halkoylamasi serbest, esit, gizli, tek dereceli, genel oy, açik sayim ve döküm esaslarina göre, yargi yönetim ve denetimi altinda yapilir. Ancak, yurt disinda bulunan Türk vatandaslarinin oy hakkini kullanabilmelri amaciyla kanun, uygulanabilir tedbirleri belirler.

Onsekiz yasini dolduran her Türk vatandasi secme ve halkoylamasina katilma haklarina sahiptir.

Bu haklarin kullanilmasi kanunla düzenlenir.

Silah altinda bulunan er ve rebaslar ile askeri ögrenciler, ceza infaz kurumlarinda bulunan hükümlüler oy kullanamazlar. Ceza infaz kurumlari ve tutukevlerinde bulunan tutuklularin secme haklarini kullanmalarinda, oylarin sayim ve dökümünde secim emniyeti acisindan alinmasi gerekli tedbirler Yüksek Secim Kurumu tarafindan tespit edilir ve görevli hakimin yerinde yönetim ve denetimi altinda yapilir.

Secim kanunlari, temsilde adalet ve yönetimde istikrar ilkelerini bagdastiracak sekilde düzenlenir.

III. Siyasi partilerle ilgili hükümler

A. Parti kurma, partilere girme ve partilerden ayrilma

MADDE 68 - Vatandaslar, siyasi parti kurma ve usulüne göre partilere girme ve partilerden ayrilma hakkina sahiptir. Parti üyesi olabilmek için on sekiz yasini doldurmus olmak gerekir.

Siyasi partiler, demokratik siyasi hayatin vazgeçilmez unsurlaridir.

Siyasi partiler, önceden izin almadan kurulurlar ve Anayasa ve Kanun hükümleri içinde faaliyetlerini sürdürü ;rler.

Siyasi partilerin tüzük ve programlari ile eylemleri, Devletin bagimsizligina, ülkesi ve milletiyle bölünmez bütünlügüne, insan haklarina, esitlik ve hukuk devleti ilkelerine, millet egemenligine, demokratik ve laik Cumhuriyet ilkelerine aykiri olamaz. Sinif veya zümre diktatörlügün&uu ml; veya herhangi bir tür diktatörlügü savunmayi ve yerlestirmeyi amaçlayamaz; suc islenmesini tesvik edemez.

Hakimler ve savcilar, sayistay dahil yüksek yargi organlari mensuplari, kamu kurum ve kuruluslarinin memur statüsündeki görevlileri, yaptiklari hizmet bakimindan isci niteligi tasimayan diger kamu görevlileri, Silahli Kuvvetler mensuplari ile yüksekögretim öncesi ögrencileri siyasi partilere üye olamazlar.

Yüksek ögrtim elemanlarinin siyasi partilere üye olmalari anck kanunla düzenlenebilir. Kanun, bu elemanlarin, siyasi partilerin merkez organlari disinda kalan parti görevi almalarina cevaz veremez vepartiüyesi yüksekögretim elemanlarinin yüksek ögretim kurumlarinda uyacaklari esaslari belirler.

Yüksek ögretim ögrencilerinin siyasi partilere üye olabilmelerine iliskin esaslar kanunla düzenlenir.

Siyasi partilere, Devlet yeterli düzeyde ve hakça mali yardim yapar. Partilere yapilacak yardimin, alacaklari üye aidatinin ve bagislarin tabi oldugu esaslar kanunla düzenlenir.

B. Siyasi partilerin uyacaklari esaslar

MADDE 69 - Siyasi partilerin faaliyetleri, parti içi düzenlemeleri ve çalismalari demokrasi ilkelerine uygun olur. Bu ilkelerin uygulanmasi kanunla düzenlenir.

Siyasi partiler, ticari faaliyetlere girisemezler.

Siyasi partilerin gelir ve giderlerinin amaçlarina uygun olmasi gereklidir. Bu kuralin uygulanmasi kanunla düzenlenir. Anayasa mahkemesi'nce siyasi partilerin mal edinimleri ile gelir ve giderlerinin knuna uygunlugunun tespiti, bu hususun denetim yöntemleri ve aykirilik halinde uygulanacak yaptirimlar kanunda gösterilir. Anayasa makemesi, bu denetim görevini yerine getirirken Sayistay'dan yardim saglar. Anayasa Mahkemesi'nin bu denetim sonunda verecegi kararlar kesindir.

Siyasi partilerin kapatilmasi, Yargitay Cumhuriyet Bassavcisinin açacagi dava üzerine Anayasa Mahkemesi'nce kesin olarak karara baglanir.

Bir siyasi partinin tüzügü ve programinin 68'inci maddenin dördüncü fikrasi hükümlerine aykiri bulunmasi halinde temelli kapatma karari verilir.

Bir siyasi partinin 68'inci maddenin dördüncü fikrasi hükümlerine aykiri eylemlerinden ötürü tmelli kapatilmasina, ancak, onun bu nitelikteki fiillerin islendigi bir odak halinde geldiginin Anayasa Mahkemesi'nce tespit dilmesi halinde karar verilir.

Temelli kapatilan bir parti bir baska ad altinda kurulamaz.

Bir siyasi partinin temelli kapatilmasina beyan veya faaliyetleriyle sebep olan kuruculari dahil üyeleri, Anayasa Mahkemesi'nin temelli kapatmaya iliskin kesin kararinin Resmi Gazete'de gerekceli olarak yayimlanmasindan baslayarak bes yil süreyle bir baska partinin kurucusu, üyesi yöneticisi ve debeticisi olamazlar.

Yabanci devletlerden, uluslararasi kuruluslardan ve Türk uyruklugunda olmayan gerçek ve tüzel kisilerden maddi yardim alan siyasi partiler temelli olarak kapatilir.

Siyasi partilerin kurulrs ve çalismalari, denetlenme ve kapatilmalari ile siyasi partilerin ve adaylarin seçim harcamalari ve usulleri yukaridaki esaslar çerçevesinde kanunla düzenlenir.

IV. Kamu hizmetlerine girme hakki

A. Hizmete girme

MADDE 70 - Her Türk, kamu hizmetlerine girme hakkina sahiptir.

Hizmete alinmada, görevin gerektirdigi niteliklerden baska hiçbir ayirim gözetilemez.

B. Mal bildirimi

MADDE 71 - Kamu hizmetine girenlerin mal bildiriminde bulunmalari ve bu bildirimlerin tekrarlanma süreleri kanunla düzenlenir. Yasama ve yürütme organlarinda görev alanlar, bundan istisna edilemez

V. Vatan hizmeti

MADDE 72 - Vatan hizmeti, her Türk'ün hakki ve ödevidir. Bu hizmetin Silahli Kuvvetlerde veya kamu kesiminde ne sekilde yerine getirilecegi veya getirilmis sayilacagi kanunla düzenlenir.

VI. Vergi ödevi

MADDE 73 - Herkes, kamu giderlerini karsilamak üzere, mali gücüne göre, vergi ödemekle yükümlüdür.

Vergi yükünün adaletli ve dengeli dagilimi, maliye politikasinin sosyal amacidir.

Vergi, resim, harç ve benzeri mali yükümlülükler kanunla konulur, degistirilir veya kaldirilir.

Vergi, resim, harç ve benzeri mali yükümlülüklerin muaflik, istisnalar ve indirimleriyle oranlarina iliskin hükümlerinde kanunun belirttigi yukari ve asagi sinirlar içinde degisiklik yapmak yetkisi Bakanlar Kuruluna verilebilir.

VII. Dilekçe hakki

MADDE 74 - Vatandaslar, kendileriyle veya kamu ile ilgili dilek ve sikayetleri hakkinda, yetkili makamlara ve Türkiye Büyük Millet Meclisine yazi ile basvurma hakkina sahiptir.

Kendileriyle ilgili basvurmalarin sonucu, dilekçe sahiplerine yazili olarak bildirilir.

Bu hakkin kullanilma biçimi kanunla düzenlenir.